شهر اصفهان یکی از قدیمی ترین شهرهای ایران است که هنر در آن قدمت بسیاری دارد. صنایع دستی تولید شده در این شهر از قطب های اصلی این صنعت در کشور محسوب می شوند. صنایع دستی مسی اصفهان از میان تمامی وسایل تولید شده در این شهر دارای تنوع بسیار زیادی بوده و به دلیل زیبایی منحصر به فردی که دارند علاوه بر بازار داخلی، در خارج از کشور نیز طرفداران بسیاری را به خود اختصاص دادهاند.
مردم اصفهان با توجه به استعدادهای هنری که دارند تمام لوازم مورد نیاز خود را به صورت دستی با ظرافت و زیبایی بی‌نظیری تولید میکنند. بطوریکه صنایع دستی مسی اصفهان از منابع اصلی درآمد و اقتصاد این شهر به حساب می آید. نقش و نگارهایی که هنرمندان اصفهانی برای تولید ظروف و لوازم تزئینی از آن بهره میجویند در نگارهها، تصاویر سنتی و ساختمان‌ها نیز استفاده میشوند. از اینرو سبک معماری این شهر بسیار چشم نواز بوده و از مکان‌های گردشگری مطرح در سطح بین المللی محسوب میشود.
کشور ایران دارای صنایع دستی بسیاری است. اما چیزی که صنایع دستی اصفهان را متمایز نموده، خلاقیت و نوآوری استادان این شهر در ابداع روشهای نوین ساخت لوازم سنتی میباشد. در همین راستا صنایع دستی مسی اصفهان به عنوان یکی از محصولات نوین صنایع دستی در سازمان یونسکو ثبت گردیده است. شهر اصفهان همیشه خالق جدیدترین هنرهای سنتی و کارهای دستی بوده که تمامی آنها برای سوغاتی یکی از بهترین گزینه‌ها محسوب میشوند. خاتم کاری و مس و خام، مینا کاری، منبت کاری، الماس تراش، فیروزه کوبی و مس و پرداز نمونهای از صنایع دستی تولید شده در اصفهان میباشند. به طوریکه تعدادی از آنها نیز در سال‌های اخیر در این شهر تولید گردیده و به صنعت کشور معرفی شده‌اند. ما در این مقاله قصد داریم به معرفی برخی از این صنایع بپردازیم.
میناکاری در اصفهان
مینا کاری یکی از صنایع دستی مسی اصفهان میباشد. این صنعت، هنر استفاده از رنگهای خاص، به همراه روکش شیشه ای به شکل لعابی شفاف بر روی اشیا مختلف از جنس فلزات گرانبها مانند طلا، نقره، مس و غیره بوده که بر اثر درجه حرارتهای مختلف روی آنها ساخته میشود. بهدلیل قرار گرفتن در حرارت بالا و اکسید شدن مینا با فلزات مختلف، طلا و نقره مناسبترین عنصر برای ساخت لوازم مینا کاری میباشند. امروزه به جهت خاصیت چکش پذیری مس، این فلز جایگاه ویژه ای در ساخت ظروف مینا کاری به خود اختصاص داده است.
رنگهای بسیار زیبایی که در مینا کاری بر روی اشیاء مورد نظر برجای میماند، هر بیننده خوش ذوقی را به یاد آسمان آبی می‌اندازد. شاید انتخاب کلمه مینا کاری برای این صنعت به دلیل تداعی شدن همچین احساسی در افراد باشد. تاکنون این صنعت به روشهای مختلفی انجام شده که مهمترین آنها خانهبندی و نقاشی نام دارد. روش خانهبندی که در قدیم مرسوم بوده ساخت مفتول های سیمی در طرح های دلخواه و چسباندن آن با حرارت بالا روی ظرف مورد نظر و سپس لعاب کاری، رنگ زنی و مینا کاری ظرف میباشد.
در روش نقاشی پس از آماده کردن شیء مورد نظر، آن را به یک لایه لعاب سفید رنگ آغشته نموده و در معرض حرارت بسیار زیاد قرار میدهند. سپس بر روی ظرف، طرح های دلخواهی را با رنگ های متنوع نقاشی کرده و برای تثبیت، مجدد آن را داخل کوره قرار می دهند. علاوه بر رنگ های شیمیایی برای لعاب مینا کاری از مواد مختلفی از قبیل پتاسیم، قلع و زیرکونیوم استفاده میکنند. از دیگر نمونههای مینا کاری، می توان به مینای مرصع که در آن روی ظرف قطعاتی از یاقوت می چسبانند، مینای پنجره ای یا دورو شفاف، مینای شکری و برجسته اشاره نمود.
هنر دستی مس و پرداز
با وجود پیشرفت صنعت و مدرن شدن وسایل زندگی، همچنان صنایع دستی ساخته شده توسط هنر دست استادان شهر اصفهان نظرها را به خود جلب می نماید. وسایلی که در صنایع دستی مسی اصفهان توسط هنرمندان خوش ذوق این شهر ساخته میشوند در بازارهای داخلی و خارجی طرفداران بسیاری دارند. یکی از این صنایع نوظهور که در عصر جدید تولید گردیده و قدمت بسیاری نداشته، صنعت مس و پرداز نام دارد. در این صنعت استادان اصفهانی از خاصیت انعطاف پذیری بالای مس در صنعت مسگری و تحمل گرمایی بالای آن در مینا کاری، بهره میگیرند. آنها با ترکیب این دو هنر که قبل تر آثار زیبایی را خلق نموده اند، توانستند هنر نوینی را پایه گذاری نمایند. این صنعت جدید ابداع شده توسط هنرمندان، با نام مس و پرداز شهرت پیدا کرده است. لذا متخصصین صنایع دستی این هنر را تلفیقی از صنعت مینا کاری و مسگری میدانند.
در فرایند ساخت ظروف با کمک این هنر برای جلوگیری از اکسید شدن مس پس از استفاده از رنگ آبی و سایههای آن، بر روی ظرف مورد نظر یک لایه پلی استر با کیفیت استفاده میکنند تا دوام و اصالت کار تضمین گردد. زیبایی وسایل تولید شده در این هنر به گونه‌ای است که از آنها در دکوراسیون مدرن امروزی نیز می‌توان استفاده نمود.
شاید این سوال برای شما مطرح گردد چه تفاوتی بین مس و پرداز و هنر قدیمی مینا کاری وجود دارد. عمده‌ترین تفاوت این دو صنعت لایههای رنگ آنها میباشد. در مینا کاری از طیفهای مختلف رنگ آبی استفاده میشود و طرحها و نقشهای روی آن ظریف تر بوده و تمام سطح کار را در بر میگیرد. در مس و پرداز تضادهای رنگی بیشتری وجود دارد که با رنگ قرمز ظرف مسی ترکیب زیبایی به وجود می آورند. همچنین نقشهای روی ظرف برجسته و نمایان تر میباشند.
آشنایی با صنعت فیروزه کوبی
فیروزه کوبی یکی از صنایع دستی مسی اصفهان است. این هنر به کمک چسباندن سنگ زیبای فیروزه بر روی فلزات گرانبها با دقت و ظرافت بالا ساخته می شود. به دلیل وجود معدن قدیمی نیشابور که سنگ های استخراج شده از آن بسیار مرغوب می باشند، این هنر برای اولین بار در خراسان و بیشتر برای ساخت زیور آلاتی مانند دستبند، گردنبند و انگشتر به وجود آمد.
پس از گذشت دو دهه از ظهور آن، صنعت فیروزه کوبی در شهرهای دیگر ایران به خصوص اصفهان رونق پیدا کرد و هنرمندان خوش ذوق اصفهانی ابداع کننده صنعت فیروزه کوبی بر روی ظروف مسی بودند. استاد کاران این شهر برای تولید این ظروف از قطعات کوچک و مرغوب فیروزه به رنگ آبی و سبز که توانایی تحمل گرما و فشار زیاد را داشته باشند استفاده نموده و آنها را همانند موزاییک روی ظروف قرار میدهند. زیبایی ظروف مسی که با فیروزه های مرغوب تزئین می شوند به اندازه ای است که علاوه بر داخل کشور طرفداران بسیاری در سراسر جهان دارند و یکی از نفیس‌ترین کالاهای سنتی محسوب میشوند.
برای ساخت این ظروف ابتدا استاد زرگر ظرف مورد نظر را از فلزاتی مانند مس، نقره، برنز و غیره می سازد و بر روی آن خم کاری های مورد نیاز، جهت نصب سنگ های فیروزه را در نظر میگیرد. سپس استاد فیروزه کوب قطعات ریز سنگ فیروزه را با ظرافت و دقت بسیاری با کمک لاک پودر شده بر روی آنها نصب می نماید. برای افزایش ظرافت کار، استحکام و زیبایی آن، پودر لاک ذوب شده را بین فواصل سنگ های فیروزه قرار می دهند و سنگ ها را با جا به جایی دست مرتب می نمایند. ظروف ساخته شده در صنعت فیروزه کوبی در صورتیکه در معرض ضربه شدید قرار نگیرند و روغن روی آنها نریزد ماندگاری بسیار بالایی دارند.
الماس تراش در صنایع دستی مسی اصفهان
یکی دیگر از جدیدترین صنایع دستی مسی اصفهان، صنعت الماس تراش نام دارد. متخصصین صنایع دستی این هنر را زیر مجموعه از قلم زنی می دانند که در آن مرحله قیراندود کردن حذف گردیده است. همچنین مطابق نظر کارشناسان این هنر از لحاظ روش کار، تا اندازه زیادی مشابه هنر حکاکی بر روی مس است. مهمترین وسیله استفاده شده در این صنعت، الماس های مختلف تراش می باشد. استادان صنعت الماس تراش برای ایجاد طرح های مختلف روی وسایل تزئینی از این الماس ها برای تراشیدن و حکاکی استفاده می کنند. آنها با این روش می توانند طرح های متنوعی از گل های زیبا و پرنده های افسانه‌ای را روی ظروفی از جنس مس به وجود آورند.
برای ساخت ظروف در هنر الماس تراش، ابتدا استاد مسگر باید ظرف مورد نظر را به شکل دلخواه در آورد. سپس آن را آماده قلم زنی، حکاکی و تراش توسط الماس های تراشکاری نماید. پس از ساخت ظرف مورد نظر، باید آن را رنگ زده و داخل کوره های خاصی قرار دهند. ظرف مسی با قرار گرفتن در معرض حرارت، رنگی که برای آن در نظر گرفته شده است به خوبی آماده می گردد. بعد از آن طرح مورد نظر توسط هنرمندی حرفه ای بر روی ظرف رنگ شده نقاشی می گردد. در نهایت نوبت به استاد کار قلم زنی می رسد تا با کمک تراشه های الماس، طرح مورد نظر را تراشیده و حکاکی نماید. برای تثبیت رنگ روی ظرف، ایجاد ظرافت، دوام و زیبایی بیشتر آن در مراحل ساخت از لایه های مختلف پلی استر استفاده میکنند.
زیبایی ظروف تزئینی ساخته شده با هنر الماس تراش، چشم هر بیننده ای را مجذوب خود می نماید. همچنین به دلیل استحکام بالای ظروف الماس تراش، علاوه بر لوازم تزئینی از آنها برای تولید انواع گوناگون وسایل پذیرایی نیز استفاده میکنند.
سخن پایانی آشنایی با صنایع دستی مسی اصفهان
در این مقاله آشنایی با صنایع دستی مسی اصفهان سعی کردیم با برخی از صنایع دستی اصفهان مانند الماس تراش، فیروزه کوبی، مس و پرداز و مینا کاری آشنا شویم، این صنابع دستی اصفهان نمونه هایی از دریای بیکران هنر صنایع دستی مسی اصفهان می باشند. استادان این شهر هر کدام از آنها را با دقت و ذوق بسیاری ساخته و در اختیار طرفداران فرهنگ و هنر سنتی قرار میدهند. باتوجه به اینکه مس، فلزی پایدار در طول زمان است هر کدام از ظروف ساخته شده با آن نیز مقاومت و دوام بسیاری دارند.