می شود ترمه بپوشی و دلم را ببری    کل احساس مرا یکسره یغما ببری

فرهنگ غنی و چندین هزار ساله ایران، دارای شگفتی ها و میراث گرانقدر فراوانی برای مردمان این سرزمین است. این تمدن از دیرباز مهد سوغاتی های با ارزش و کهن بوده است. از انواع تنقلات و شیرینی های خوشمزه که بگذریم به محصولی خیره کننده و چشم نواز می رسیم که نشان از اوج هنر، خلاقیت و ظرافت ایرانیان از گذشته دور تا کنون دارد. ترمه، حاصل دستان هنرمند و ذوق سرشار گذشتگان است. پارچه­­­­­­‌‌‌ای اعیان برای اعیان نشینان که قدمتش مربوط به امروز و دیروز نبوده و شهرت و محبوبیت این پارچه های نفیس، بر هیچ ­کس پوشیده نیست. جلوه شکیل و زیبایی منحصربه ­فرد این محصول دل هر بیننده ای را به راحتی می رباید. فرصتی شد که به شرح این سوغات گران بها بپردازیم تا عشق نهفته در آن را بهتر درک کنیم.

 

 

ترمه، ترکیب زیبایی و ابتکار

ترمه پارچه ­ای بسیار ارزشمند است که با الیاف لطیف ابریشم خالص بافته می شود. استفاده از کرک و پشم سفید در تهیه آن نیز مرسوم است. ترمه شامل دو دسته تار و پود می­باشد که در هم تنیده شده اند و طرح­های متنوع به وجود آورده اند. نکته قابل توجه در این پارچه دست­باف، طبیعی بودن رنگ­های به کار رفته در آن است. خاستگاه اصلی ترمه شهر تاریخی یزد و بعد از آن کرمان و اصفهان می ­­­باشند.

 

 

ترمه، هنر دست ایرانی

درباره تاریخچه پیدایش اولیه ترمه روایت های فراوانی وجود دارد؛ به همین علت نمی توان تاریخ مشخصی برای سر منشا اصلی آن در نظر گرفت. طبق نقل قول هایی قدمت این پارچه اصیل به چهارصد سال قبل می گردد و هنر دست هندوهایی است که به سفارش ایران این پارچه ها را تولید می کردند. برخی بر این باورند که ترمه در ارتفاعات کشمیر و آسیای مرکزی متولد شده و سپس به ایران منتقل گشته است. نام ترمه یا تیرمه لغتی هندی است؛ به معنای درخت سروی که نوک آن بر اثر نسیم خمیده شده باشد. اگر در نقش و نگارهای آن دقت کرده باشید، طرح هایی به شکل سرو نوک خمیده به نام بوته دیده اید. با این حال عده ای دیگر معتقدند اصالت ترمه مربوط به سده های گذشته در بین مردم یزد می باشد که به مرور زمان با مهاجرت زرتشتیان ترمه باف یزدی به هندوستان، این صنعت در آن جا رواج یافته است. متن یک سنگ نوشته تاریخی در دهلیز مسجد جامع یزد، بر صحت این مطلب مهر تایید می زند. هم چنین با توجه در نقوش و طرح های به کار رفته در ترمه ها، می توان دریافت که هیچ اثری از فرهنگ و نمادهای هندوستان دیده نمی شود. علت دیگری که این گروه به آن استناد می کنند، کتاب تاریخ کشمیر است که در بخشی از آن آمده : « منسوجات پشمی کشمیر اصل بیگانه دارند و اینک کشمیری‌ها آن را می‌بافند». از بحث مالکیت که گذر کنیم و آن را متعلق به خود بدانیم، باز هم نمی­توانیم برای پیدایش اولین ترمه تاریخ دقیقی بیابیم. در منابعی پیشینه ترمه را با توجه به مدارک موجود، هزاران سال قبل و دوران هخامنشیان و ساسانیان می پندارند. اما احتمالا همان طورکه در دوره صفویان بسیاری از هنرها و خلاقیت های ایرانی شکوفا شد؛ می توان سرآغاز تولید و گسترش نساجی و ترمه بافی را نیز به همان زمان نسبت داد. آن جا بود که ترمه به یکی از کالاهای صادراتی تبدیل گشت.

 

 

گام اول، مواد اولیه مورد نیاز

ابتدایی ترین ماده برای خلق این اثر، الیاف می باشد. در گذشته برای ساخت ترمه از کرک نوعی بز کوهی استفاده می‌شد که بعدها با توجه به کمبود این کرک ها به اجبار از پشم سفید استفاده شد. سپس استفاده از نخ ابریشم رواج یافت و ترمه های ابریشمی به سبب مقاومت بیشتر، طرفداران بیشتری پیدا کرد. رنگ های به کار رفته در این پروسه کاملا طبیعی بوده و از گیاهان به دست می آیند. مواد مورد استفاده جهت ایجاد رنگ شامل: رنگ روناس، حنا، ريشه‌ی توت، پوست گردو، زردچوبه، برگ مو، برگ توت، برگ چای، پوست انار، کنده‌ی درخت بقم، پوست بلوط، پوست خشخاش، برگ سماق و پوست درخت سيب هستند.

 

 

شستن پشم

پس از تهيه‌ی پشم مرغوب، اولین قدم زدودن آلودگی های موجود در آن است که بايد قبل از رنگرزی انجام شود.

 

سفيد كردن پشم

در ايران از دو روش برای سفيد كردن پشم استفاده می‌شود. روش اول پهن کردن پشم ها در چمن زار به منظور جذب شبنم و تبخير آن که موجب سفید شدن می شود. روش دوم استفاده از مشتقات گوگرد برای سفيد كردن پشم می باشد.

 

ثابت كردن رنگ

این مرحله یکی از مهم­ترین مراحل تولید می باشد. از آن­جا که رنگ­های طبیعی دوام زیادی ندارند، رنگ­رزها از دانه­ هایی به نام دندانه برای ثبات رنگ استفاده می­کنند. رايج‌ترين دندانه‌ها در ايران، زاج سفيد، قلع، روی، كلر و سرب بوده اند.

 

ارزش بالا و نگه­داری خاص آن

با وجود برخورداری از مقاومت نسبی مناسب ترمه، نگهداری آن مستلزم رعایت نکات ساده ای است که کیفیت محصول را حفظ می کند. دشمنان ترمه، نور، رطوبت و بید می باشند. برای جلوگیری از بیدزدگی می توان از نفتالن بهره برد. دقت داشته باشید که عدم استفاده از آب داغ و موادشوینده قوی برای شست و شو، کلید ماندگاری ترمه است. در نهایت آن را به صورت افقی در محیطی به دور از نور خورشید خشک کنید.

 

 

دنیای ترمه ها

با گذشت زمان و تکامل این محصول انواع مختلفی از آن تولید شد که برای هر سلیقه، حداقل یک انتخاب وجود داشته باشد. انواع ترمه ها: شال چهارقدی، شال راه‌راه، شال اتابكی، شال بندی (نقش آن شبيه به لانه‌ی زنبور با يك گل يا يك بته داخل هرکدام است)، شال كشميری (معروف ترين آن نقش بته جقه، نقشه‌ی شاخ گوزنی و نقشه‌ی درختی است)، شال زمردی (زمينه‌ی نيلی با نقشه‌ی بته جقه و رنگ‌های بسيار زنده به خصوص رنگ سبز زمردی)، شال اميری (از انواع درباری و اعلای شال‌های كشميری)، شال يزدی، شال محرمات و شال کرمان می باشند.

 

 

خلاقیتی بی پایان

در ایام قدیم از این پارچه برای دوخت انواع لباس های فاخر، اشرافی، پرده، جانماز، خلعتی برای پادشاهان و ثروتمندان استفاده می شد. کاربردهای ترمه به همین جاها ختم نمی شود و امروزه جای خود را بیشتر به مبلمان، پشتی، رومیزی و کراوات داده و در هیبتی دیگر عرض اندام می­کنند. در سالیان قبل مردم یزد ترمه را به عنوان سرمایه در جهیزیه عروس قرار می دادند.

 

 

نقش های ترمه و نبوغ ایرانیان

این طرح و نقش ها در گذشته نسل به نسل منتقل می گشته است. هنوز محوریت بته جقه حفظ شده و جزو اصلی ترین نقوش مورد استفاده می باشند. ديگر نقش‌های ترمه که هم چنان جایگاه خود را دارند؛ طرح جام، بته كشميری، بته اژدری، رضا تركی، گلزار، قاب قرآن، خجسته، ‌تاجی، بته جقه، بته خرقه، بته بادامی، بته سروی و گل شاه‌عباسی هستند. این طرح ها در ابتدا به روش دستی و با اتکا به قوه تخیل طراح روی کاغذهای چهارخانه کشیده و توسط بافنده پیاده می شد. اما اواخر حکومت قاجار با ظهور تحولات سرمایه داری آن زمان و پیشرفت صنعت، به مرور بافت از شیوه دستی خود فاصله گرفت و به صورت نیمه دستی تولید شد. با استفاده از فناوری نوین، طرح های پیشنهادی در دستگاه ثبت شدند. امروزه الیاف از حالت طبیعی خود خارج شده اند و به جای آن ویسکوز در تولید ترمه های صنعتی کاربرد دارد.

 

 

آیا ورود ترمه های صنعتی به معنی نابودی ترمه اصیل است؟

در دوره حاضر بافت دستی پارچه ترمه در شهرهای کرمان و اصفهان منسوخ شده و فقط در شهر یزد باقی مانده است. موضوع نگران کننده این است که مردم هنوز نمی توانند فرق ترمه دستی و صنعتی را به خوبی تشخیص دهند و جایگاه اصلی خود را نیافته است. متاسفانه کشورهای دیگر تمایل بیشتری برای داشتن ترمه طبیعی دارند که قیمت های گزاف ترمه اصل مزید بر علت است. یک راه ساده برای تشخیص ترمه صنعتی از دستی، سوزاندن قسمتی از آن است. اگر در حین سوزاندن بوی کاغذ به مشام برسد و به آرامی بسوزد، متوجه مصنوعی بودن آن می شویم. در عین حال با توجهی اجمالی در رنگ می توان سطح کیفیت ترمه مصنوعی را سنجید. در نهایت برای کسب اطمینان، بهتر است خریداران به برندهای معروف تولید ترمه که سال­ها در این زمینه فعالیت دارند اعتماد کنند تا جنسی مرغوب برای جلوه بخشیدن به منازل خود داشته باشند. درصورت خرید اینترنتی نکته قابل ذکری که باید به آن توجه داشت رنگ روشن تر عکس ها نسبت به محصول اصلی است که باید لحاظ شود. سفارش از فروشگاه اینترنتی مالمو روشی آسان و مطمئن برای خرید ترمه از برندهای خوش آوازه می­باشد.

 

 

نقش های ترمه و نبوغ ایرانیان

این طرح و نقش ها در گذشته نسل به نسل منتقل می گشته است. هنوز محوریت بته جقه حفظ شده و جزو اصلی ترین نقوش مورد استفاده می باشند. ديگر نقش‌های ترمه که هم چنان جایگاه خود را دارند؛ طرح جام، بته كشميری، بته اژدری، رضا تركی، گلزار، قاب قرآن، خجسته، ‌تاجی، بته جقه، بته خرقه، بته بادامی، بته سروی و گل شاه‌عباسی هستند. این طرح ها در ابتدا به روش دستی و با اتکا به قوه تخیل طراح روی کاغذهای چهارخانه کشیده و توسط بافنده پیاده می شد. اما اواخر حکومت قاجار با ظهور تحولات سرمایه داری آن زمان و پیشرفت صنعت، به مرور بافت از شیوه دستی خود فاصله گرفت و به صورت نیمه دستی تولید شد. با استفاده از فناوری نوین، طرح های پیشنهادی در دستگاه ثبت شدند. امروزه الیاف از حالت طبیعی خود خارج شده اند و به جای آن ویسکوز در تولید ترمه های صنعتی کاربرد دارد.

 

منابع: ایران آنتیک، ترمه کالا و کارناوال